Nu kun je deze ervaring ook weer onderbrengen in een massaproduct. Ook binnen de massa moeten er plekken zijn waarin je je min of meer moet kunnen terugtrekken, en waarin je die massa als het ware kunt zien. Dat is zeker geen nieuwe ervaring. In de klas lees ik nog af en toe brief nummer 7 van Seneca. Die vertelt aan de jonge Lucilius dat hij eens per toeval een lunchvoorstelling bezocht van een dagje met gladiatoren en over zijn nek ging van de gruwelijkheden. Seneca was de adviseur van Nero, en het is behoorlijk ongeloofwaardig dat hij zich in die brief als buitenstaander opstelt. Toch doet hij dat, misschien ook wel omdat hij wist dat zijn brieven door een enorm publiek werden gelezen. Het is dus toch te combineren, de ervaring van alleen-zijn en deel uitmaken van de massa.
Zouden we niet nog een stap verder kunnen gaan en dat alleen-zijn kunnen bezien als een kenmerk van de massa?
In de film Yesterday van Danny Boyle zingt hoofdpersoon Jack liedjes van de Beatles. Hij is na een soort kosmisch incident en een aanrijding met een bus de enige die die liedjes nog kent. Hij gaat ze zingen, en iedereen denkt dat hij ze zelf heeft geschreven. Lange tijd schiet zijn carrière als een raket omhoog, maar daarna krijgt hij - zoals dat hoort te gaan - wroeging. Viavia komt hij erachter dat John Lennon nog leeft, ergens in een huisje aan een ver strand. Die vertelt hem dat je altijd de waarheid moet vertellen. Een soort Seneca dus. John Lennon is dus het symbool waar de massa en de enkeling samenkomen. Hoe het verder afloopt, hoef ik niet te verklappen. We hebben de essentie te pakken.
Die essentie is dat muziek gepaard gaat met waarheid, op een of andere manier.
Natuurlijk, muziek spreekt rechtstreeks tot ons hart. Het is de logos van de stoïcijnen die door het heelal trekt en identiek is met onze ziel. Het maakt niet uit of het Lennon is of Jack Malik die de liedjes van de Beatles zingt. Het publiek raakt in vervoering, en het is alsof Jack zich temidden van die massa alleen tot jou richt. In die zin is er niets intiemer dan muziek. Muziek raakt ons in onze ziel.
Maar er is een ding nog sterker dan muziek, kennelijk. Dat is de waarheid van de schepper, van het genie. Die waarheid zou je kunnen bezien als een soort watermerk, iets wat verborgen blijft in het normale gebruik, maar altijd onverwacht aan het licht kan komen. Als dat gebeurt, maakt het ineens wel degelijk uit of het Jack of John is die het bedacht heeft en die het zingt. Jack verandert in één klap van singer-songwriter in een morele gids die ons in contact brengt met de enige echte Beatles.
De film Yesterday doet meer dan dat. Door de fictie en de wetten van het genre heen (het is een romantische komedie) zien we dat dit 'watermerk' zich losmaakt van de werkelijk bestaande singer-songwriter, van Jack of John, en in de song zelf zit. Agamben zou spreken van een signatura, een markering die verwijst naar een bepaalde zone van betekenis die je niet kunt verdichten tot een begrip of, zoals het watermerk, naar de juridische categorie van eigendom.
In de lessen over klassieke poëzie spreken we wel van 'de lyrische ik' om deze categorie te benoemen, en ik had een paar jaar geleden geheel toevallig (maar wat is toeval oog in oog met zoiets als een signatura?) het liedje yesterday van de Beatles genomen om dit moeilijke begrip uit te leggen, niet wetende dat Danny Boyle op dat moment zijn film aan het maken was. De 'ik' van de song drukt een stemming uit. Door die song verandert ons ik en worden we meegenomen naar iets dat nog dieper is, nog intiemer dan onze identiteit. Yesterday slaat niet op gisteren, niet op 29 juni. Het is transponeerbaar naar om het even welke datum, en op die datum denken we terug aan die dag dat onze troubles nog so far away leken. Tenminste, de troubles van John Lennon. Maar niemand weet dat nog, alleen wij weten het, doordat we het zingen of ernaar luisteren.
Het is de waarheid die een wig drijft tussen ons en de muziek, maar het is de signatura die de breuk weer kan herstellen. Er zit dus volgens Agamben een reddende, messiaanse kwaliteit in die signatura. De song brengt ons in contact met een verleden, een yesterday, waarin alles nog in orde was. Die tijd herinneren we ons niet, het is die song die ons - als een droom - laat weten hoe dat verleden was. Het yesterday is de tijd hoe - na de song en na de verwikkelingen van de liefde die we allemaal moeten doormaken - alles 'zal zijn geweest', de tijd die het Latijn grammaticaal uitdrukt met het 'futurum exactum'.
Het wordt ons helderder hoe je die ervaring van intimiteit kunt beleven midden in de massa, waarin Jack ons de liedjes van de Beatles zingt of ons vertelt dat hij ons heeft bedrogen, het zijn niet zijn liedjes. De film brengt dit bij elkaar. Elders heb ik (ook weer) Agamben gevolgd, via de uitleg van filmcriticus Janet Harbord die het filmpubliek ziet als een zwerm insecten die in volstrekte bevangenheid aan het scherm vastzit. We slurpen de waarheid, de leugen en de song met zijn signatura naar binnen zoals de wespen de honing, en ergens in ons doen ze allemaal hun werk, of wachten ze hun moment af waarop ze dat ooit kunnen doen.
Dat werk is messiaans omdat het juist gericht is op buitenwerkingstelling. In de film zou je die lijn kunnen volgen via The Summer Song, het liedje dat Jack zelf heeft bedacht, en dat geen enkel effect sorteert. Zijn manager hoort temidden van de songs dat er met dit liedje iets mis is, en stelt hem voor het uit zijn repertoire te verwijderen. Meer nog dan Yesterday symboliseert The Summer Song de onbekommerde tijd dat Jack dingen deed die schijnbaar zonder betekenis waren. Lekker hangen met zijn vrienden, vakken vullen in de supermarkt, optreden bij een festival voor anderhalve man en een paardenkop. In Yesterday horen we voortaan de 'signatura' van Jack, de schrijver van The Summer Song.
