Les nemen omdat je speelt

Al vaker heb ik gehoord over mannen die pianoles nemen en er niets van kunnen. In zekere zin behoor ikzelf ook tot die categorie. De reden dat ik ooit op muziekles ging, als tienjarige, was dat ik het juist wel heel goed kon. Maar later in mijn leven, toen allang duidelijk was dat ik mijn grenzen qua pianospelen had bereikt, ben ik toch op les gegaan. Dat had ermee te maken dat een vriend les had van een goede pianolerares, en die woonde ook nog eens toevallig in huis bij een andere vriend van mij. Je zou dus wel gek zijn als je van die enorm knappe pianolerares niet een paar goede lessen had willen krijgen.

Voordat u nu gaat denken dat ik met knap doel op haar uiterlijk: tja, hoe kan ik dat ontkennen. Maar gaandeweg werden twee andere zaken van belang, dat ze leerling was van de beroemde pianopedagoog Jan Wijn en dat ze me lesgaf op een manier die ik nooit eerder had meegemaakt. Ze had meer aandacht voor mijn individuele capaciteiten en meer geduld, ze speelde in op mijn verlangen om moeilijke stukken te spelen (Ravel, Stravinsky) en leerde me om noch te denken vanuit de noten, noch vanuit het gevoel alleen, zelfs niet vanuit de hele melodie, maar vooral vanuit de samenhang van noten, in groepen. Had ik maar zoveel geduld gehad als zij, dan had ik nu nog les.

Later zei een collega dat hij al heel lang pianoles nam, en ook schaatsles. Hij bakte er weinig van, van allebei niet. Sterker nog, hij suggereerde dat hij die lessen nam omdat hij er niets van kon. Elke les werd zodoende een demonstratie van onvermogen, of althans van zijn onvermogen. (Zoiets als de slaaf die bij triomftochten achter de Romeinse imperator op de wagen stond en hem voortdurend influisterde dat hij sterfelijk was.) Extra pikant was dat deze collega ons team bijstond als psycholoog, met ideeën van C.G. Jung, dezelfde die mijn leraar op het conservatorium zo inspireerde. Ik ken Jung niet goed, maar ik zou hem toch niet op de eerste plaats associëren met het menselijk tekort. Dat alleen al geeft te denken, het kan bijvoorbeeld best zijn dat we het menselijk tekort als een soort sieraad moeten beschouwen dat we moeten oppoetsen en laten schitteren, op pianoles of elders.

Er komt ook een andere opvatting over leren op de voorgrond. Leren zien we vaak als middel om een bepaald doel te bereiken. Denk aan Gert Biesta die de doelen weer meer naar voren schuift in zijn visie op onderwijs, nadat we ons hebben blindgestaard op de 'competenties'. Maar wat als dat leren nu eens het doel is en niet het middel? Het is natuurlijk allebei, denk aan de beroemde formulering van Kant, de doelmatigheid zonder doel. Muziek heeft geen doel, het is haar eigen doel. We hoeven slechts een stap verder te zetten, en dan komen we bij de gedachte dat we niet alleen muziekuitvoering zo kunnen begrijpen, maar ook het leren. Je gaat iets leren omdat je speelt.

Deze blog is een druppel in een oceaan waarvan de randen ooit verkend zijn door Plato en Aristoteles. Ik kan niet pretenderen die oceaan te doorkruisen. Ook hier gaat het ongeveer als volgt: ik zie ergens een ervaring, zoals die collega die les nam omdat hij er niets van kon, of ikzelf, die les nam omdat ik al speelde. Van daaruit knoop ik weer aan bij mijn andere blogs en bij de filosofie van bijvoorbeeld Agamben. Zie mijn serie Ideeën waar ik uitvoeriger daarop inga. Hier volstaat de verwondering, die er steeds op neerkomt dat muziek zoals we die kennen op afstand blijft. En juist daardoor lijkt de muziek geenszins aan kracht in te boeten. Steeds opnieuw val ik er weer voor, zonder er dichterbij te komen.