Mijn ondankbaarheid

Er wordt je altijd veel gegeven, maar ontvangen is toch weer iets anders. Ik weet niet zeker of me dat altijd goed gelukt is. Het heeft ook te maken met de dreiging die uitgaat van mannen. Zo had ik op de muziekschool in het begin vaak les met twee meisjes die het moeilijk vonden. De leraar schold hen uit waar ik bij zat en schoof mij naar voren als het goede voorbeeld: 'Kom Anton, laat ons eens horen hoe je dit stuk speelt!'

Al vroeg word je gewaarschuwd voor mannen die je snoepjes aanbieden. Aan de andere kant is er ook verbijsterend veel vertrouwen in mannen die bij de goede kringen horen. Zo mochten mijn vrienden en ik zonder problemen op bezoek bij een man van het kerkbestuur die ons ontving in pyjamabroek. Hij draaide platen, en hield verder zijn handen thuis (of ik moet het wel erg goed verdrongen hebben). Ik mocht ook platen van hem lenen, vooral Strauß en Stolz.

Mijn leraar op de muziekschool was een gevoelige man. Ik kwam er voor electronisch orgel, maar hij voelde al snel aan dat ik meer had met Bach. Een paar jaar later schakelde hij me in als organist bij het kerkkoor dat hij dirigeerde, en bij de nachtmis begeleidde ik een mis van Haydn met een moeilijke orgelpartij, in een stampvolle kerk. Mijn leraar had een moeilijk leven, zijn vrouw was omgekomen bij een ongeluk. Daarna kreeg hij iets met een Brabantse. Ze kwamen bij ons in de straat wonen, hij gaf me zijn zwarte puntschoenen om goed pedaal te spelen en veel muziekboeken. Later verhuisden ze naar Brabant, hij raakte aan de drank en kwam vroegtijdig aan zijn einde.

Dit komt weer boven nu ik de roman van Elif Shafak aan het lezen ben over een jongen met bijzondere talenten uit een arm milieu in het negentiende eeuwse Londen. Echt iets voor Dickens, ik verwacht al dat er iemand in het water zal verdwijnen en er weer uit zal herrijzen (zie ook deze blog). Talent brengt je ergens, maar brengt ook zijn problemen met zich mee. De jongen probeert soms te zwijgen als hem wordt gevraagd zijn kunsten te vertonen, maar daarvoor heeft hij dan weer weinig talent. Zwijgen is niet altijd een optie als er iets in je praat, als iets in je het overneemt.

Dat geldt zeker voor muziek, muziek is bij uitstek iets in je dat het van je overneemt. Het brengt je in vervoering. Dat is niet altijd goed voor je, en ook niet goed voor de muziek. Zo kon ik vroeger al niet van muziek afblijven, ook niet van muziek die te hoog voor mij gegrepen was. Ik speelde het, en verpestte daarmee mijn hele discipline, en raasde dwars door alle afspraken die ik met mijn pianoleraar had gemaakt. 

Dat is zeker ook een belangrijke factor van dat merkwaardige fenomeen 'muziek van een afstand' dat in deze blogserie ter bestudering voorligt. Muziek raakt op afstand doordat je er niet van af kunt blijven, je speelt zonder je druk te maken om discipline, geduld, afspraken. Daarin schuilt ondankbaarheid. Er wordt je veel gegeven, maar je was misschien niet in staat om het te ontvangen. Of zou er niet ook onwil in schuilen? Was mijn ongedisciplineerdheid niet ook een manier om me te verzetten tegen de druk die me werd opgelegd?

Hoe dan ook, nu ik inzie hoe de afstand tot de muziek ook ooit voortkwam uit een innerlijke drang, lukt het me beter om het 'onmuzikale' te zien in de muziek met een goede reputatie. Zo speel ik weer eens de sonates van Beethoven. Inez vindt het maar getimmer, het spreekt haar niet aan (ook niet als ik haar laat horen hoe de fantastische Igor Levit die sonates speelt). En aangezien muziek bedoeld is om de afstand te overbruggen, openbaart de subjectieve ervaring denkelijk iets van die muziek zelf. Als Beethoven overkomt als getimmer, dan is het ook getimmer.

Dan is het dus ook niet per se mijn schuld. Er moet altijd al iets van onschuld hebben gezeten in die kinderen die zich zo ondankbaar betoonden in de muziekles. Het grote merendeel kon niet aan de verwachtingen voldoen. Misschien hebben we iets te gauw de neiging om die vervelende ervaringen te overstemmen met allerlei andere, met aandacht voor de talenten, met aandacht voor de muziek die de slechtere leerlingen wel konden spelen en met aandacht voor didactische methodes die een stuk vriendelijker zijn. 

Onschuld, aantrekkelijke onschuld... Ik wil niet suggereren dat mijn leraren van vroeger eigenlijk pedofiel waren, of sadist. Het waren overwegend aardige, nette mensen, en hun vernederend gedrag paste in de cultuur van die tijd, al mijn leraren op school waren ook zo. Ze waren dus, ook als ze wel pedofiele of sadistische neigingen hadden, of zelfs vooral dan, in staat tot zelfbeheersing, tot cultuur. Dat is wat ze me gaven, en waarvoor ze mijn dank blijven verdienen, ook al weet ik niet of ik die kan geven.

In de roman van Shafak wordt de getalenteerde jongen door zijn gewelddadige vader gebracht naar een drukkerij, waar hij mag werken en in aanraking komt met boeken. Zijn vader is alcoholist en slaat hem, echt een karakter dat past in dat Dickeniaanse Londen. Ik weet nog niet hoe het verdergaat, maar voor de betekenis van cultuur maakt dat misschien niet zo veel uit. Cultuur kan in leven blijven via kwaadaardige mensen, en die mensen in een licht zetten waardoor ze onze dankbaarheid verdienen. En dus minder kwaadaardig worden, in onze ogen.