Mijn orgelpunt - Wittgenstein over muziek

Om goed muziek te kunnen spelen of beluisteren moet je niet te veel nadenken. Daarom kan het heel goed zijn dat mijn afstandelijke verhouding tot muziek iets te maken heeft met mijn vertrouwdheid met filosofie. Dat zou meteen ook verklaren wat ik hier aan het doen ben, minstens gedeeltelijk. Het lijkt of ik me als wetenschapper opstel, door een bepaald fenomeen onder de loep te nemen, 'muziek van een afstand'. Maar in werkelijkheid is het gecompliceerder. Ik heb geleidelijk ontdekt dat ik niet veel heb met wetenschap. Het gaat me meer om filosofie.

Haast automatisch kom ik dan uit bij filosofen die over muziek nadachten. Een verrassende naam in dit verband is Wittgenstein. Hij is bekend van zijn gedachten over taal, minder van muziek. Nu heeft een Duitse componist (Walter Zimmermann) een boek samengesteld met opmerkingen van Wittgenstein over muziek, en die netjes per onderwerp bij elkaar gezet. Zo is er toch ineens een boek van Wittgenstein over muziek. Mijn ambitie: met behulp van Wittgenstein een stap verder komen in mijn denkproces dat zich hier in deze blogs voltrekt.

Als ik zo uit mijn hoofd de inzet van Wittgenstein met zijn filosofie zou moeten benoemen is dat het opruimen van de taal, zodat we met de taal beter kunnen leven. We worden met name gehinderd door allerlei misverstanden als we met elkaar praten. Als we die ophelderen, wordt de taal transparant en kunnen we die gebruiken. Filosofie moeten we hier opvatten in de zin van logica, maar uiteindelijk meer nog als ethiek. Het gaat niet om de taal, het gaat erom dat we een goed leven leiden, uit het leven halen wat erin zit.

In deze blog wil ik - zoals eigenlijk altijd in mijn blogs - een bepaald punt benoemen waarvan ik het idee heb dat het belangrijk is, voor mezelf maar misschien ook voor jou. Dat is hier die idee van het misverstand. Als je de taal als een kamer ziet, waar je alle rommel wil opruimen, dan lijken de misverstanden die rommel, iets puur negatiefs. Maar je zou evengoed kunnen denken dat je die rommel nodig hebt om je kamer te kunnen opruimen. Zonder rommel geen opruimen. Dan staan die misverstanden ineens centraal. Je zou misschien kunnen zeggen dat we om goed te kunnen leven gebruik moeten maken van de misverstanden. Dat is ook wat Wittgenstein volgens mij doet. Hij gaat op zoek naar misverstanden, om ze te kunnen opruimen.

Ik kwam op dit idee omdat ik in het boek van Wittgenstein het volgende las:

'Kun je iemand bevelen om een zin te begrijpen? Waarom is het onzin om te zeggen: 'Begrijp dat!'? Maar wanneer iemand me zegt: 'Begrijp deze Griekse zin!', kan ik het bevel wel opvolgen, doordat ik Grieks leer, + de zin dan begrijp. Is dat het waarom men me 'begrijp dit!' zegt - omdat je dit niet zonder meer kunt uitvoeren? Maar toch kun je iemand, die nooit fluit heeft leren spelen, bevelen: 'Blaas dit stuk!' Is het niet hierom, dat 'Begrijpen' geen activiteit is?  ('Breng pijn bij je teweeg!' - niet: 'Heb pijn!')'  (Wittgenstein, Betrachtungen zur Musik, p. 56)

Deze zin vat ik bijna persoonlijk op, omdat ik mezelf op een bepaald moment, in mijn jeugd, ben gaan zien als gehandicapt. Ik was niet in staat om tot muziek een intieme, directe relatie te hebben, alleen een verstandelijke. Mijn leraren zeiden soms dat ik wel de noten speelde, maar niet de muziek. Misschien was er een misverstand in het spel. Ik vatte hun opmerking op als een stand van zaken, ik was niet in staat om muziek te begrijpen, of als een bevel: begrijp deze muziek! Misschien heb ik iets te snel de conclusie getrokken dat ik niet in staat was tot het begrijpen van muziek.

Wittgenstein zou ik langs deze weg kunnen inzetten als een therapeut, iemand die me het zelfrespect teruggeeft dat ik lang geleden ben kwijtgeraakt. Ik moet de taal rondom mijn muzieklessen nog eens rustig overdenken, en kan mijn verhouding tot muziek dan anders benoemen, positiever.

Toch bevredigt deze benadering me niet helemaal. Ik weet niet goed of ik wel zo'n opgeruimd leven wil hebben, waarin alle misverstanden zijn opgehelderd. Zoals gezegd, het lijkt er soms op dat misverstanden niet alleen maar negatief zijn, maar een soort voorwerpen waarvan je kunt houden. Bijvoorbeeld omdat ze grappig zijn, of omdat je het fijn vindt om een bepaalde activiteit te doen, in dit geval opruimen. En als Wittgenstein zegt dat begrijpen geen activiteit ('Tätigkeit') is, dan zou ook na het begrijpen weer de vraag kunnen opkomen wat je eigenlijk wil doen. Je kamer opruimen bijvoorbeeld, of een blog schrijven.

Therapeuten hebben soms de neiging om je voor van alles te waarschuwen. Dat beluister ik ook in de volgende opmerking van Wittgenstein:

'Dat zijn de gevaarlijke betekenisverschuivingen 'ik hoor de muziek', 'ik hoor de piano', 'ik hoor hem pianospelen'. (p.57)

Ja, de betekenis verschuift, dat zie ik ook wel. Maar waarom 'gevaarlijk'? Waarom niet gewoon 'leuk', 'interessant'? Omdat Wittgenstein een serieus muzikaal leven wil leiden, met volledige toewijding. Misschien heb ik dat doel niet, ben ik iets minder serieus.

Dat sluit niet uit dat ik op mijn manier Wittgenstein kan gebruiken. Mijn manier heeft te maken met nieuwsgierigheid en plichtsbesef, twee dingen waar ik goed in ben. Maar ik zou graag plezier beleven aan de dingen die ik meemaak, en denk eigenlijk dat ik dat plezier ook wel ervaar. Om me dat vervolgens eigen te maken zou ik eens Wittgenstein minder plichtmatig kunnen lezen, gewoon stukjes hier en daar.

Zimmermann was me al erg behulpzaam, bij nader inzien, hij heeft gewoon stukjes van Wittgenstein over muziek bij elkaar gezet.

Een ander idee, dat ik bij Wittgenstein vandaan haal: mijn plezier was bij het lezen al een 'orgelpunt', iets dat de hele tijd bij mijn lezen en mijn denkproces zat. Een orgelpunt is een langgerekte, lage toon, vaak dicht voor het eind van een stuk, in een orgelstuk gespeeld met het pedaal, of per analogie door andere instrumenten. Plezier is niet mijn doel, het was er al en droeg mijn hele leven al mijn muziek en mijn filosofie.

 

 

 

 

Mijn ondankbaarheid

Er wordt je altijd veel gegeven, maar ontvangen is toch weer iets anders. Ik weet niet zeker of me dat altijd goed gelukt is. Het heeft ook te maken met de dreiging die uitgaat van mannen. Zo had ik op de muziekschool in het begin vaak les met twee meisjes die het moeilijk vonden. De leraar schold hen uit waar ik bij zat en schoof mij naar voren als het goede voorbeeld: 'Kom Anton, laat ons eens horen hoe je dit stuk speelt!'

Al vroeg word je gewaarschuwd voor mannen die je snoepjes aanbieden. Aan de andere kant is er ook verbijsterend veel vertrouwen in mannen die bij de goede kringen horen. Zo mochten mijn vrienden en ik zonder problemen op bezoek bij een man van het kerkbestuur die ons ontving in pyjamabroek. Hij draaide platen, en hield verder zijn handen thuis (of ik moet het wel erg goed verdrongen hebben). Ik mocht ook platen van hem lenen, vooral Strauß en Stolz.

Mijn leraar op de muziekschool was een gevoelige man. Ik kwam er voor electronisch orgel, maar hij voelde al snel aan dat ik meer had met Bach. Een paar jaar later schakelde hij me in als organist bij het kerkkoor dat hij dirigeerde, en bij de nachtmis begeleidde ik een mis van Haydn met een moeilijke orgelpartij, in een stampvolle kerk. Mijn leraar had een moeilijk leven, zijn vrouw was omgekomen bij een ongeluk. Daarna kreeg hij iets met een Brabantse. Ze kwamen bij ons in de straat wonen, hij gaf me zijn zwarte puntschoenen om goed pedaal te spelen en veel muziekboeken. Later verhuisden ze naar Brabant, hij raakte aan de drank en kwam vroegtijdig aan zijn einde.

Dit komt weer boven nu ik de roman van Elif Shafak aan het lezen ben over een jongen met bijzondere talenten uit een arm milieu in het negentiende eeuwse Londen. Echt iets voor Dickens, ik verwacht al dat er iemand in het water zal verdwijnen en er weer uit zal herrijzen (zie ook deze blog). Talent brengt je ergens, maar brengt ook zijn problemen met zich mee. De jongen probeert soms te zwijgen als hem wordt gevraagd zijn kunsten te vertonen, maar daarvoor heeft hij dan weer weinig talent. Zwijgen is niet altijd een optie als er iets in je praat, als iets in je het overneemt.

Dat geldt zeker voor muziek, muziek is bij uitstek iets in je dat het van je overneemt. Het brengt je in vervoering. Dat is niet altijd goed voor je, en ook niet goed voor de muziek. Zo kon ik vroeger al niet van muziek afblijven, ook niet van muziek die te hoog voor mij gegrepen was. Ik speelde het, en verpestte daarmee mijn hele discipline, en raasde dwars door alle afspraken die ik met mijn pianoleraar had gemaakt. 

Dat is zeker ook een belangrijke factor van dat merkwaardige fenomeen 'muziek van een afstand' dat in deze blogserie ter bestudering voorligt. Muziek raakt op afstand doordat je er niet van af kunt blijven, je speelt zonder je druk te maken om discipline, geduld, afspraken. Daarin schuilt ondankbaarheid. Er wordt je veel gegeven, maar je was misschien niet in staat om het te ontvangen. Of zou er niet ook onwil in schuilen? Was mijn ongedisciplineerdheid niet ook een manier om me te verzetten tegen de druk die me werd opgelegd?

Hoe dan ook, nu ik inzie hoe de afstand tot de muziek ook ooit voortkwam uit een innerlijke drang, lukt het me beter om het 'onmuzikale' te zien in de muziek met een goede reputatie. Zo speel ik weer eens de sonates van Beethoven. Inez vindt het maar getimmer, het spreekt haar niet aan (ook niet als ik haar laat horen hoe de fantastische Igor Levit die sonates speelt). En aangezien muziek bedoeld is om de afstand te overbruggen, openbaart de subjectieve ervaring denkelijk iets van die muziek zelf. Als Beethoven overkomt als getimmer, dan is het ook getimmer.

Dan is het dus ook niet per se mijn schuld. Er moet altijd al iets van onschuld hebben gezeten in die kinderen die zich zo ondankbaar betoonden in de muziekles. Het grote merendeel kon niet aan de verwachtingen voldoen. Misschien hebben we iets te gauw de neiging om die vervelende ervaringen te overstemmen met allerlei andere, met aandacht voor de talenten, met aandacht voor de muziek die de slechtere leerlingen wel konden spelen en met aandacht voor didactische methodes die een stuk vriendelijker zijn. 

Onschuld, aantrekkelijke onschuld... Ik wil niet suggereren dat mijn leraren van vroeger eigenlijk pedofiel waren, of sadist. Het waren overwegend aardige, nette mensen, en hun vernederend gedrag paste in de cultuur van die tijd, al mijn leraren op school waren ook zo. Ze waren dus, ook als ze wel pedofiele of sadistische neigingen hadden, of zelfs vooral dan, in staat tot zelfbeheersing, tot cultuur. Dat is wat ze me gaven, en waarvoor ze mijn dank blijven verdienen, ook al weet ik niet of ik die kan geven.

In de roman van Shafak wordt de getalenteerde jongen door zijn gewelddadige vader gebracht naar een drukkerij, waar hij mag werken en in aanraking komt met boeken. Zijn vader is alcoholist en slaat hem, echt een karakter dat past in dat Dickeniaanse Londen. Ik weet nog niet hoe het verdergaat, maar voor de betekenis van cultuur maakt dat misschien niet zo veel uit. Cultuur kan in leven blijven via kwaadaardige mensen, en die mensen in een licht zetten waardoor ze onze dankbaarheid verdienen. En dus minder kwaadaardig worden, in onze ogen.

Opus circulatorium

Luisteren is een kunst apart. Ik weet niet of ik die kunst beheers. Andries, de componist die ik in vorige blog aan het werk zag, vertelde me over zijn compositie voor orgel, een tijdje geleden, bij koffie op een terras. In ons zicht stond een vrachtwagen zijn motor lekker hard te laten loeien. Daardoor konden we elkaar niet goed verstaan. Ik maal er niet erg om, ik pas er een mouw aan. Herrie geeft me het gevoel, zei ik, dat we in een grote stad zijn, niet op de Jansplaats in Arnhem. Andries is gevoeliger voor geluid, herrie is gewoon storend.

Voor mij is Andries iemand die contact heeft met muziek. Natuurlijk, hij componeert muziek. Maar ook hij is aangewezen op luisteren. Zijn compositie voor orgel is inmiddels uitgevoerd, door Pieter van Dijk in Alkmaar. Er was publiek en er waren organisten die deelnamen aan een orgelconcours. Ze waren enthousiast over de compositie, vertelt Andries. Maar zelf was hij niet tevreden. Nu hij de compositie hoorde merkte hij wat hij eraan moest aanpassen. Muziek is klank, verbeelde klank, maar zeker ook gehoorde klank. Pas als je het hoort is het muziek, en weet je wat je geschreven hebt. Misschien kun je het ook zo zeggen: pas dan weet je welke verbeelde klank je wil componeren. Ergens tussen de verbeelde en de gehoorde klank bevindt zich de muziek, stel ik me zo voor. Maar dan begin ik alweer erg filosofisch te klinken (excuses alvast).

Het schrijven van een blog als deze is misschien wel vergelijkbaar. Ik schrijf een eind raak, en als het klaar is lees ik het. Ik pas iets aan of schrijf gewoon weer een nieuwe. Het is een magisch proces, er ontstaat iets wat ik vooraf niet heb bedacht. In een andere serie probeerde ik dit proces te vatten onder de titel 'De lezer is secundair' (zie hier). Ik bedacht de formule 'De lezer is de volgende stap van de schrijver'. Die lezer, dat ben ik zelf ook als ik mijn blog lees. Het effect van duizeling treedt op als ik een tijd later mijn blog lees en bewijst dat ik iets anders schreef dan wat ik wilde schrijven. Ik ben veranderd van schrijver in lezer.

Nu vertelde mijn pianoleraar me vroeger hoe belangrijk het is om te luisteren naar jezelf als je speelt. Daar lag wel de sleutel tot verbetering. Ik had er het geduld niet voor. Bij pianospelen valt het luisteren zowat samen met het spelen, dat maakt het extra lastig, zo niet onmogelijk. Het lijkt haast of je vooruitloopt op je spel. Je luistert naar de muze en speelt wat je hoort, je verandert jezelf in een medium.

Toch gebeurt er bij het schrijven ook zoiets. Ik heb het een paar jaar geleden onder woorden zien brengen door Sartre. Hij staat bekend als filosoof van het bewustzijn, maar hij schreef ook een essay over de magie van emoties. Ze staan haaks op het bewustzijn. Als een bepaalde bewuste handeling niet lukt, zegt Sartre, vlucht je in de emoties, waarmee je op denkbeeldige wijze alsnog je succes wil halen. Denk aan de therapeut, die je wil overtuigen van iets, wat niet lukt, en je begint te huilen. Schrijven is eerder iets van het bewustzijn dan van de emoties. Maar toch schrijft Sartre dat de woorden als het ware hun eigen weg gaan bij het schrijven, je volgt de woorden, en wordt daardoor dus die volgende lezer, die dus, zo mogen we concluderen, in feite samenvalt met de schrijver.

Kan ik met deze zelfreflectie het mysterie naderen dat nog steeds geborgen ligt in mijn formule 'muziek van een afstand'? Is het niet gewoon de onmiddellijkheid van de muziek, voor de luisteraar, voor wie de klank samenvalt met de betekenis? Benader je de muziek vanuit het begrijpen of het schrijven, dan zet je de muziek al op afstand, ze bevindt zich als een voorstelling ergens in je hoofd. Toch ben ik niet tevreden met deze uitleg. Bij muziek heb je ook diverse vormen van afstand nodig voor een uitvoering, vooral de componist. Als het klopt wat ik hierboven zei, bevindt muziek zich niet helemaal in de gehoorde klank, maar evenzeer in het beeld van de muziek in het hoofd van de componist. De muziek is onderweg van de voorstelling naar de klank, en van de klank naar de voorstelling.

Twee complicaties zijn geïmproviseerde muziek en het begrip afstand.

Geïmproviseerde muziek is muziek zonder componist en daar lijkt de uitgevoerde klank samen te vallen met de voorstelling ervan. Dat is tot op zekere hoogte waar, maar niet helemaal. We ervaren geïmproviseerde muziek als muziek, en horen al gauw het verschil met de leukerds die op het station maar wat rammen op de piano daar. In ons hoofd zijn allerlei criteria in het spel, en je hoeft niet veel van geïmproviseerde muziek te weten om te begrijpen hoe allerlei schema's, patronen en vormen daar de samenhang van de klanken moeten garanderen. Je improviseert bijvoorbeeld over een thema, en dat zet je eerst neer, daarna is jouw muziek de herneming van dat thema in een variatie. Zo plooit dat thema zich uit over twee verschillende momenten, bijeengehouden door de voorstelling in je hoofd. Ook hier beweegt de muziek zich tussen klank en voorstelling.

Over het begrip afstand twijfel ik. Als de muziek steeds in beweging is tussen klank en voorstelling, is er wel afstand, tussen plan, klank en beoogde klank, met een soort feedbackproces ertussen. Maar de muziek zelf is wat zich hiertussen bevindt, steeds op weg tussen het een en ander. Er is wel afstand, maar de muziek zelf is niet op afstand, ze valt samen met zichzelf. De echte afstand, de afstand die ik bedoel met mijn formule 'muziek van een afstand', heeft te maken met mijn positie, die ik op het spoor kwam doordat muziekleraren tegen me zeiden dat ik wel de noten speelde, maar niet de muziek. In tweede instantie vroeg ik me af wat het dan wel was wat ik speelde, en dat is voor mij nog steeds een mysterie. Het is iets, die muziek van een afstand, maar misschien is het dus geen afstand. Het is een mysterie, een fenomeen dat iets met muziek te maken heeft, maar geen muziek is. Het is afstandelijke muziek, maar misschien valt die ook wel met zichzelf samen.

Het leek of ik gisteren met Andries de kans had om mijn mysterieuze fenomeen dichter te naderen. We aten friet en dronken bier. Ik had de kans om met iemand te praten die voor mij de pure muziek vertegenwoordigt, maar die van zijn kant ook steeds een afstand overbrugt, en wel van de muziek naar de friet en het bier. Daarover ging mijn vorige blog. Het is de toewijding waardoor een beroepsmusicus in staat is de afstand te overbruggen tussen de muziek en de luisteraar. Hij is zelfs bereid interviews te geven en malle vragen te beantwoorden, alles ten dienste van de muziek.

Ergens in ons gesprek kwam de tegenstelling tussen massief en vloeiend op. Als ik mijn blogs publiceer, naar mijn vrienden stuur en op LinkedIn zet, komen ze nogal massief over, zegt Andries. Een andere reactie van vrienden lijkt daarmee in strijd te zijn. Ze willen dat ik van mijn blogs een boek maak dat ik laat uitgeven. Misschien zijn beide reacties niet met elkaar in strijd, misschien is het verlangen naar de massieve vorm wel uitgelokt door mijn massieve vorm van presenteren.

Hoe dan ook, ik heb nu reacties van vrienden, ik zie nu, net als Andries met zijn orgelcompositie, hoe mijn blogs 'klinken', hun massiviteit. Er komt nu een nieuw mysterie in zicht, of misschien is het mysterie van de afstand nu wel omgevormd in nieuwe termen, massief versus vloeiend, statisch versus beweging. Ik zie zelf graag de vloeiende beweging in mijn schrijven, en wil die beweging graag vasthouden.

Bij filosoof Agamben vond ik een notitie die me aansprak:

'Het alchemistische opus als opus circulatorium. De steen is zowel de beginmaterie, de prima materia, als het eind van het werk. De tekst als begin en als eind. Fac fixum volatile et rursus volatile fixum (maak het vaste vluchtig en het vluchtige weer vast). Topologie van het onwerkelijke. Van een lichaam naar het onlichamelijke en dit weer opnieuw oplossen.' (Quaderni, p.21)

Er is dus wel degelijk afstand in het spel, een topologie. Maar deze zet je in voor de arbeid zoals die van de oude alchemisten, die goud uit andere metalen probeerden te maken. Het gaat hier, zegt Agamben in een apart boekje (zie hier) om een moreel proces, waar zeker toewijding in het spel is. Het gaat wel om een eindproduct (goud, tekst, orgelcompositie), maar dit moet door de lezer of uitvoerder weer worden vervluchtigd.

Wat platter gezegd: niet alleen friet, ook bier. En dat vervluchtigen tot een gesprek.

 

 

 

Musis sacer - Andries van Rossem op de Dag van de componist

Als ik aan het station denk, denk ik aan friet. En al helemaal in Arnhem. Lange tijd lag dit station overhoop, na vele vele jaren rees het nieuwe station van Ben van Berkel als de feniks uit de as. Er staat in de veelwelvige hal een beeld van die feniks, het is zeker in Arnhem het symbool van de herrijzenis zoals Pegasus op het Airborneplein de bommenwerpers symboliseert. Voor die verrijzenis komt zoals bekend de dood, het puin, de arbeid. Ik ging er elke week friet eten en naast de (andere) oude mannen staan kijken bij de bouw. Ooit bedacht ik dat - stel dat - als ze Arnhem nog eens bombarderen, voor mij het station wel gespaard moet blijven. Dan kun je nog weg, of aankomen. En daarnaast ook de grote bibliotheek met andere ruimtes bestemd voor cultuur, de Rozet.

In die Rozet zit ik nu te tikken. Het is de langste dag van het jaar, en misschien daarom ook de Dag van de componist. Dat is een landelijke serie evenementen in vele steden van Nederland. Maar Inez en ik hebben een band met Arnhem, met de componist van Arnhem, Andries van Rossem. Hij speelt een belangrijke rol in het muziekscheppend gebeuren van onze stad. Arnhem is mede onze stad vanwege Andries. Zojuist waren we bij het concert in de stationshal, met composities van Andries en andere componisten. Andries organiseerde dat concert, andere composities waren onder andere van collega's die ooit bij hem studeerden aan het conservatorium hier ter plaatse.

Daarna ging ik friet halen in het centrum, vlak bij de plaats waar Andries met zijn vrouw Henriette woont. Met mijn kleine friet samoerai liep ik richting Eusebiuskerk, waar exact om 13 uur het carillon een melodie speelde die door Andries was gecomponeerd. De hele week klinkt Andries over zijn stad, onze stad, mede vanwege dat carillon en vanwege Andries. En nu zit ik dan in de bibliotheek, de Rozet, met die enorm lange houten trap over de hele lengte van het gebouw. Bij binnenkomst oefende een koor op een compositie die hier zometeen wordt uitgevoerd. Het koor trad zojuist ook al op in het stationsconcert, met een 'Lied van Arnhem', met zoals je kon verwachten herinneringen erin verwerkt aan de oorlog.

Er gaan hier zometeen flash mobs plaatsvinden, alles al netjes aangekondigd op internet en in de folder. In die folder lees ik ook dat composities worden uitgevoerd in een rijdende trein, en in de middag ook in ons eigen concertgebouw, Musis Sacrum. De dag is nog lang niet voorbij, de dag van de componist valt samen met de zomerzonnewende en heeft daardoor vanzelf een rituele lading. Mensen staan om de muziek heen zoals de stenen van Stonehenge om de heilige plaats. De tropische zon doet uitbundig zijn werk, en die rituele lading versterkt bewust of onbewust de ervaring van wedergeboorte.

Tijd voor een gedachte. Niet dat de mythes van feniks en Pegasus geen gedachten bevatten, of de muziek die vandaag klinkt. Maar deze blog is geen verslag, vergis je niet. Het is toch een poging om te denken in afstand tot de muziek. (In de verte hoor ik een saxofoon of klarinet, de muziek is al begonnen, maar ik zit hier op afstand, op de eerste verdieping bij de computers.)

Welnu, het kan zijn dat die friet toch iets heeft te maken met mijn thema. In de stationshal werd de muziek uitgevoerd tegenover de Burger King. Daar waren de beste zitplaatsen, en we kwamen daar terecht nadat we eerder precies op de plaats waren gaan zitten die voor het saxofoonkwartet was bestemd. Mijn gedachte houdt in dat er een omgekeerd contrast werkzaam is. In de tijd van het anarchisme, denk aan Amsterdam jaren zestig, denk aan Louis Andriessen, werd de concertzaal opengebroken. Muziek en orkest mochten niet meer in zelfbeslotenheid verkeren, de straat, de opengebroken straat van de opstanden, moest doordringen in het Concertgebouw.

Nu zaten we dan als het ware op straat, in het station, met alle herrie van dien. En daar stonden tegenover de friet ensembles modern klassieke muziek uit te voeren. (Ik hoor nu applaus in de verte.) De muziek was wel aangepast, geen brave muziekjes van Mozart, maar jazzy groovy dynamische stukken, en een groot ensemble met flink slagwerk dat rake klappen uitdeelde. Aangepast, maar hoe dan ook modern klassieke muziek. Het is alsof de beweging van de jaren zestig tegelijk wordt voortgezet maar nu ook omgekeerd. De straat wordt voorzien van muziek die niet van de straat is, bedacht en uitgevoerd met veel oefening en toewijding. Waarin de traditie van de divertimento's wordt voortgezet met mogelijk eenzelfde effect als in de tijd van Mozart. De revolutie hing in de lucht, een wereld ging ten onder, maar de muziek bleef doorleven, zich vernieuwend.

Ik houd niet erg van muzikaal spektakel, en al helemaal niet als het opvoedend bedoeld is, met toelichting ter plaatse. Ik weet van Andries dat hij er evenmin van houdt. Toch deed hij netjes zijn werk. In de stationshal moest hij voorafgaand aan het concert vragen beantwoorden van een interviewster. Daaruit blijkt volgens mij dat musici niet alleen toegewijd zijn aan de muzen, musis sacri. Ze zijn ook toegewijd aan het publiek, ook het publiek dat rondholt, met friet in de hand staat en rare vragen stelt waarop de componist moet antwoorden. Ze zijn tot op zekere hoogte homo sacer, vogelvrij, de samenleving kan met hen doen wat ze wil, betalen of niet betalen, bezuinigen, opdrachten geven, negeren, de media op hen loslaten of juist niet.

Dat ik hier zit, achter de computer, heeft zeker ook te maken met schaamte, het is haast onverdraaglijk, die flash mobs en die halfgoede bedoelingen. Nog meer emoties spelen mee, afgunst bijvoorbeeld, ik wilde ooit componist worden en Andries heeft mijn droom gerealiseerd. Verwondering ook, lang geleden oefende een bevriende pianostudent met twee medestudenten een stuk dat ik had geschreven voor zeshandig piano. Toen het in Nijmegen werd uitgevoerd liep ik - dommerik - in Utrecht de halve marathon. Mijn beweging naar de muziek toen was misschien, bij nader inzien, ten diepste, een beweging van de muziek weg. Maar wel weer zo dat ik de muziek in de buurt houd. Ik moet er nog wel bij kunnen tikken namelijk.

Ik fantaseer dat de samenleving enorm begaan is met de scheppende kunst. Maar onbewust, op afstand. Door er een spektakel van te maken en door de kunst te negeren verbergt de samenleving haar eigen liefde voor de kunst.

'Andries, wat is volgens jou de functie van klassieke muziek voor de samenleving?'  'Vrije expressie, de componist moet zich vrij kunnen uitdrukken en daarvoor moeten we strijden.' 'En Andries, moet de Dag van de componist net zo populair worden als het songfestival?' (Het antwoord van Andries is onverstaanbaar, de microfoons zijn te zwak, de stationsherrie neemt het over.)

Andries van Rossem, in wit shirt

  

De muziek van Edward Said

Late style is de benaming die de Palestijnse intellectueel Edward Said (1932-2003) geeft aan de draai in het werk van sommige kunstenaars, met name Beethoven. Eigenlijk is zijn essay daarover (Thoughts on Late Style) deels een bespreking van teksten van filosoof Theodor W. Adorno (1903-1969) over de late Beethoven. Said staat vooral bekend als literatuurwetenschapper en vanwege zijn boek Orientalism, dat gaat over het beeld dat het Westen zich in de loop der eeuwen heeft gevormd van het (nabije) Oosten, een beeld dat ten dienste stond van de machtsontplooiing.

Waarom ik het over Said in deze dagen wil hebben zal weinig uitleg behoeven. Gaza zit in onze hoofden, en het is moeilijk om er een juiste houding voor te vinden, het is vooral onmacht en uitzichtloosheid. Daarbij is het ontroerend om te lezen hoe Said in de jaren negentig nog optimistisch kon zijn over de generatie na hem, die zeker getuige zou zijn van de oprichting van een Palestijnse staat. De houding die Said voor zichzelf kon kiezen was die van de banneling. Door zijn ouders was hij naar de VS gestuurd en later werd hij docent Engels aan de Columbia Universiteit. De figuur van de banneling is tragisch, en daarmee ook een scharnierpunt tussen zijn persoonlijke leven, de literatuur en muziek waarvan hij hield en zeker ook van het lot van Palestina.

Ik zag Said in zijn late dagen een lezing geven in de Lutherse Kerk in Amsterdam, op uitnodiging van literatuurprofessor Sorin Alexandrescu, die ik enige tijd, tijdens mijn Bachtin-studies, als een van mijn mentoren beschouwde. Ik heb een slecht geheugen, maar beleefde de lezing als iets monumentaals, Said was een bekende man met uitstraling. Achteraf bezien had het betekenis dat ik hem kort voor zijn dood zag, ik was vast wel getuige van Saids eigen late style. Misschien had het daarnaast ook betekenis dat we in een voormalige protestantse kerk waren. Said was protestants opgevoed en werd later atheïst. Hij symboliseerde de mogelijkheid dat je met Palestina kunt sympathiseren zonder moslim te zijn, en als New Yorkse intellectueel zonder would be betrokkenheid.

Toch dreig ik al meteen bij zijn essay af te haken als Said Oedipous in Kolonos van Sophocles noemt, dat hij ziet als variant van late stijl waarin een serene toon overheerst, de acceptatie van de held die buigt voor de goden en het lot. Hoezo, dacht ik, met Derrida in mijn achterhoofd, dat andere monument dat ik ook in die jaren in Amsterdam had gezien. Is Oedipous niet het ultieme voorbeeld van de banneling, die zelfs geen toestemming krijgt om te worden begraven in zijn geboortestreek? Zet dat af tegen bijvoorbeeld Beethoven, die in Wenen een staatsbegrafenis kreeg waar de hele stad voor uitliep.

Maar het gaat dus niet over de plot of de biografie, het gaat over het werk, de toon. Maar ook daar is het niet evident als het over Beethoven gaat. Zijn Negende is nou niet bepaald het tragische statement van de verbannen enkeling, maar de roes van het collectief (zie ook mijn blog over Solomon). Of het nu aan Said ligt of aan Adorno, echt overtuigend wordt dat idee van de late stijl niet. Aan de ene kant heb je dus de late Sophocles en Shakespeare, die met hun serene toon erbuiten vallen, aan de andere kant de jong gebleven Schubert die met zijn Winterreise wel weer goed zou passen bij de tragische banneling. We komen weer gevaarlijk dicht in de buurt van de would be intellectueel die volledig geassimileerd is aan New York (Said), Parijs (Derrida) en Amsterdam (Alexandrescu). En ook in dat opzicht lijken ze dus op Beethoven, afkomstig uit Bonn, die in Wenen een beroemde grootheid was.

Het wordt tijd om die late stijl opnieuw te wegen, en daarmee ook mijn idee van 'muziek van een afstand'. Laat ik allereerst vaststellen dat ik die late stijl al herkende en omarmde in mijn puberteit. Ik voelde me een miskende eenling, vooral vanwege de late strijkkwartetten van Beethoven en die late sonates. Dat gevoel heb ik gekoesterd en heeft mijn sociale identiteit voor een groot deel gevormd. Deze blogs zijn wellicht niet meer dan 'fragmenten' in de zin van de romantici en zoals Adorno ze ziet in de late Beethoven. Ze nemen afstand van de dialectische Aufhebung van de delen in een groter geheel en houden dit geheel over als een restant, een herinnering, een verbrokkeld monument.

De late stijl vond ik dus al aantrekkelijk toen mijn leven eigenlijk nog moest beginnen. Dat paste ook wel bij mijn droom van die jaren om al oud te zijn, om ergens langs de waterkant te zitten, met of zonder vrienden, en een beetje te keuvelen of te zwijgen. In het essay van Said pas ik met deze figuur bij untimely behaviour, dat hoort bij de komedie. Het tragische verzet tegen de verzoening hoort pas bij een bepaalde leeftijd, wanneer de dood in het vizier komt. De dood lijkt zodoende de absolute garantie dat je de strijd niet kunt winnen. Toch weer die biografie dus die beslissend is, al is het dan meteen ook een biothanatografie?

Het draait om de vorm, de vorm die een bepaald ethos symboliseert, waarbij de dood niet zelf optreedt, maar in een weerspiegelde, gebroken vorm, als allegorie. We kennen deze figuur uit de filosofie van geestverwant Walter Benjamin, met wie Adorno pittige discussies heeft gevoerd (zie ook mijn blog waarbij ik Agamben en Schönberg betrek). Bij mijn weten heeft Benjamin niet veel over muziek geschreven, en zijn we (deels) aangewezen op Adorno. Maar ook Said is van betekenis. In ander verband las ik dat zijn verhouding tot muziek vooral verloopt via het genot. Dat geeft al te denken. Genot komt nauwelijks voor in zijn essay over late stijl, terwijl we het wellicht wel erbij moeten denken. De dood is allegorie, maar wel zodanig dat we ervan kunnen genieten. Al is het dan wel weer een vorm van genot waarbij komische accenten zijn geminimaliseerd, een subtiele, tragische, complexe, moderne, grootstedelijke vorm van genot.

Op een of andere manier lijkt dit genot weg te draaien, bij Said, van de muziek. Hij wil het graag hebben over muziek, omdat hij ervan geniet, en omdat zijn natuurlijke houding jegens de kunst die van de beschouwer is, de criticus en intellectueel. Hij kan een heel eind meegaan met Adorno, zo lang als het gaat over muziek, in verband met de biothanatografie. Maar daaronder ligt een andere tijdsbeleving. Die ontdekt Said als hij focust op Adorno zelf. Die ziet Beethoven als voorloper en prototype van Schönberg, die het verzet tegen de verzoening verder uitplooit. Tegelijk is Beethoven overlever, hij leeft voort door zijn werk en zijn stijl. Het is dus in essentie Beethoven die we in Schönberg terughoren. En in Adorno zelf, omdat hij ook schrijft over Beethoven in een tijd die hem in zijn ware gedaante (namelijk Schönberg) niet wil horen. Dat is best komisch, en dus ook untimely behaviour. Het is dit anachronisme dat naar de voorgrond schuift. De term komisch is hier mijn term, ik zie die maar een beetje terug in Said, maar het anachronisme had hij in het begin van zijn essay zo verbonden met het komische dat ik hier mijn eigen indruk durf te volgen.

Komisch, had Said aan het begin van zijn essay gezegd, heeft te maken met de komos, de optocht bij bijvoorbeeld een bruiloft, die in de komedies van Chaucer en Molière wordt gesymboliseerd door het huwelijk van de verliefden aan het eind. Ik heb nu zin, misschien uit puberale balorigheid, om deze komos ook terug te zien in de optocht in zwarte kleren, die Euripides organiseerde na het sterven van de oude Sophocles. Uit diep respect, maar ook met een komisch accent.

Er zit altijd iets theatraals in de muziek, zeker als die zozeer verbonden is met theater als in het oude Griekenland, maar ook nog wanneer intellectuelen erover schrijven. Ze willen van iets getuigen dat ons fascineert, ons verontrust, om te getuigen van de katastrofe van onze tijd. Maar ze zijn tegelijk overlevers, anachronistisch, unzeitgemäß, waardoor hun getuigenis te vroeg komt (avant-garde) en tegelijk te laat, als overlever van een eerdere katastrofe, en daardoor minder overtuigend. Hoe groter Beethoven wordt, hoe kleiner de genietende toeschouwer die zijn held neerzet als individuele opstandeling tegen het grote systeem, waar alles met alles wordt verzoend.

De komos, zegt Said, plaatst de held met zijn untimely behaviour terug in de tijd. De oude man die verliefd wordt op een jonge vrouw trouwt aan het einde, en zo worden natuur, tijd en mensheid weer met elkaar verzoend. Ik zie hier Beethoven voor me, die steeds verliefd werd op jonge vrouwen, ook op late leeftijd, en die op zijn manier, met de Negende en met zijn uitvaart, zijn komos vond. Ook bij Said zie ik iets van zo'n komos, in zijn directe genot dat hij ervaart bij muziek en zijn vertrouwen dat de volgende generatie de stichting van de Palestijnse staat zal meemaken. Hoezeer Said ook van muziek houdt, in een gesprek met vrienden uit 1991 zien we opnieuw dat hij wegdraait van de muziek. In zijn essay draait hij naar de literatuur van Giuseppe Tomasi. De roman is leesbaar voor mensen die niet luisteren naar Schönberg of de late Beethoven. 

Des te meer geldt dit voor theater, het onderwerp waarheen Said draait met zijn vrienden ('Criticism, Culture and Performance', in Power, Politics and Culture, Londen 2004). Theater is de plaats van de tragedie en de komedie, maar vooral ook de plaats waar we het drama van de verbanning direct, hier en nu, samen kunnen beleven. Muziek is beter, nog directer, maar hij kan zijn ervaringen niet goed delen met zijn vrienden. Zo wordt het gesprek met zijn vrienden over theater zelf een soort theater, afgedrukt in een boek. Je kunt alleen een banneling zijn wanneer je vrienden je kunnen zien, met je kunnen praten, in een sociale omgeving die helemaal de jouwe is, in jouw tijd.

Zo raakt muziek voor Said op afstand, en beperkt hij zich, afgezien van de komos, tot het citeren van Adorno. Of toch niet, we vergeten het orkest West-Eastern Divan, dat Said oprichtte met Daniel Barenboim, met Israëlische en Palestijnse musici. Het is volledig anachronistisch, zeggen we nu, tegen de achtergrond van de puinhopen van Gaza, maar tegelijk iets dat plaatsvindt. Het model hiervoor is niet het Gesamtkunstwerk, maar eenvoudige polyfonie, het soort muziek waar Said direct en zonder voorbehoud van kon genieten.

 

De essentie van muziek op afstand

Weet je wat, ik had ineens de volgende gedachte. Ik zit hier in deze serie nu wel de afstandelijke uit te hangen, de man die nooit tot de kern van de muziek wist door te dringen, altijd afstandelijk bleef. Maar alleen al vandaag hoorde ik op de radio - op de radio! - weer zoveel tekenen van muziek op afstand, dat ik me enerzijds schaamde (wat ik altijd al doe, gezien mijn afstandelijke verhouding tot de muziek), anderzijds verwant voelde met al die mensen, of al die radioprogramma's, whatever, waardoor we zoiets ervaren als een gezamenlijke ervaring van muziek. Op een bizarre, hoogstwaarschijnlijk onbedoelde manier, voelde ik me opgenomen in zoiets als een Gesamtkunstwerk, een gezamenlijke ervaring die je met een beetje goede wil muzikaal zou kunnen noemen, al is het dan niet de muziek als muziek, maar muziek van een afstand.

Een paar ervaringen om mijn ervaring te illustreren.

De educatie. Veel muziek wordt uitgevoerd of gekozen om mensen te verleiden of een beetje streng toe te spreken, strengheid als pose, die door de toegesprokene snel wordt doorzien, en zelfs deels wordt opgeëist, opdat de toegesprokene een welwillende, positieve verhouding tot die muziek gaat innemen. Zo werd ik ooit opgevoed met de Danse macabre door meester Alberts op de lagere school, en met de Bolero. In de brugklas werd ik met mijn klas door leraar Jef Somers gevraagd om het aantal paukenslagen te tellen in een stuk Mozart. Op de radio worden we nu ook voortdurend opgevoed met stukken zoals die Danse macabre en de Bolero.

De democratie. We kunnen wel muziek willen spelen en hopen dat die wordt beluisterd, maar wie zijn wij? We zijn op een of andere manier, linksom of rechtsom, afhankelijk van de goodwill van het volk, whatever that may be, van de mensen die hun goedkeuring, steun of geld willen geven aan de muziek. Dat brengt die muziek op afstand, we moeten vooral zorgen dat die muziek overeenkomt, misschien niet met de smaak of voorkeur van het volk, maar wel met de keuzes van dat volk, die worden voorgevormd door alles wat er op de radio komt, wat ze gewend zijn etcetera. We kunnen mensen willen verheffen, maar die verheffing heeft zijn tegeneffecten, je bent elite, en dat kan zomaar worden geassocieerd met woke of met arrogantie.

Tot zover geen schokkende feiten, of misschien wel schokkend maar niet onbekend. We zijn ze gaan ervaren als open deuren.

Anders is dat misschien met de tendens in de muziek zelf om tot de kern door te dringen, laten we zeggen de experimenten rond de wisseling negentiende-twintigste eeuw, met Schönberg. De kern van de muziek, wat is dat? Is het de klank? Of de zwaartekracht? Is het de verhouding tot de directe ervaring? Tot op welke hoogte staan we toe dat het getal de organisatie van de klank bepaalt, of de techniek? Allemaal kwesties die de muziek filosofischer hebben gemaakt, het maken en beluisteren van de muziek hebben doorgesluisd naar basisvragen, fundamentele kwesties. Daar is zoals je kon verwachten weer een reactie op gekomen, muziek moest weer terug naar natuurlijke grondtoonverhoudingen, naar wat mensen spontaan kunnen volgen, zoals in de minimal music, waarin met herhalingen de veranderingen worden vertraagd zodat we ze beter kunnen volgen. Terug naar dit, terug naar dat, in essentie was dit een afrekening met de idee van progressie die zich al aankondigde met het neoclassicisme van zeg maar Stravinsky.

Wat in al die ontwikkelingen op afstand lijkt te raken is de onderneming om de muziek als zodanig op te zoeken, de essentie van de muziek. Of misschien kunnen we het beter zien als een paradox: hoe meer we de kern van de muziek opzoeken, hoe verder we ervan verwijderd lijken te raken. Met Schönberg bewoog de muziek zich in de richting van de juiste structuur van vastliggende elementen (de twaalf tonen), daarna werd de structuur weer steeds meer bepaald met allerlei diverse, niet vooraf vastgelegde elementen. Je zou dit kunnen zien als radicalisering, maar tegelijk ook als het loslaten van de vastgelegde essentie van de muziek.

Het werd weer onhelderder wat die essentie was. Cage kon zeggen: muziek is zelf een opvoedingsmiddel, met muziek leren we om 'gewoon stil te zitten en te luisteren'. Dit kon je op twee manieren opvatten: alle klanken zijn muziek, de gecomponeerde muziek brengt ons in de richting van de klanken zoals ze klinken, maar ook: gecomponeerde muziek is niet de echte muziek, want daarmee willen we de klanken nog teveel naar onze hand zetten. Zo ontstaat er toch weer afstand tot de essentie. De gitaarsymfonieën van Glenn Branca zijn ook klanken, maar Cage kon er niet tegen.

Mijn ervaring van muziek van een afstand is dus meer dan mijn handicap, meer dan een tijdsverschijnsel. Het raakt aan de essentie van de muziek, er is een structurele onhelderheid in het spel. Deze verdient het om te worden overdacht. We moeten vooral voorkomen dat mijn muziek van een afstand zelf tot essentie wordt verklaard. Daarvoor zitten er teveel onhelderheden, paradoxen en tegenspraken in het fenomeen.

Zomaar wat eerste associaties om mijn begrip verder uit te werken:

De aura zoals beschreven door Walter Benjamin. Hij benoemt deze als 'ervaring van verte' die ingrijpend verandert door de techniek, de 'reproduceerbaarheid'. We hebben muziek steeds meer direct tot onze beschikking, ze klinkt in onze oortjes als we fietsen. Hoe intiemer, hoe minder verte, hoe minder aura, hoe minder intimiteit. Ziedaar de tegenspraak waarin de afstand gegeven is als verte. Je zou ook kunnen zeggen: we raken op afstand van de verte, muziek komt te dichtbij.

Fenomenologie. De hele idee van essentie is in de filosofie nauw verbonden met de waarneming. We hebben pas toegang tot de dingen zoals ze zijn via de manier waarop ze aan ons verschijnen. Bij verschijnen denken we als vanzelf aan de waarneming met de ogen, en pas in tweede instantie aan de andere zintuigen. Bij muziek gaat het uiteraard primair om het horen, maar daarnaast ook om het 'geraakt worden'. Bij geraakt worden lijkt de idee van afstand te worden uitgewist, er is geen afstand tot de muziek meer als je erdoor wordt geraakt. Maar is 'geraakt worden' niet een metafoor, omdat dit woord eerder lijkt te verwijzen naar een ander zintuig, het gevoel, de tast? Zo roept de centrale uitdrukking voor de essentie van muziek direct of indirect de problematiek op van de sensus communis, het gemeenschappelijke van onze vijf zintuigen. Hoe kunnen we via het horen, en niet te vergeten via de taal, doordringen tot de essentie van de muziek?

Poëtica.Muziek is - niet te vergeten - een kunstvorm, bezorgd door een van de negen muzen die rond de Helicon dansen. De kunst kan ons raken, maar is ook een manier om dingen te zeggen die we niet op een andere manier kunnen zeggen. Zo gezegd is het hetzelfde als literatuur. Maar muziek is geen literatuur. Maar ook weer niet niet. Het duidelijkst komt deze wringende, moeilijk te ontwarren relatie tot de literatuur naar voren in de verhouding tussen instrumentele muziek en zang. Maar ook zonder zang kun je instrumentele muziek opvatten als een manier van zingen. Mijn pianoleraar probeerde me op mijn instrument te laten zingen, wat maar matig lukte. Tegelijk houd ik wel van literatuur, en kan ik de muzikaliteit in literatuur waarderen. Zo kunnen we in de studie van literatuur zoeken naar de muzikaliteit, maar tegelijk ook naar de afstand die daarin ligt besloten.

Nog een vierde associatie: ik zou mijn blogs kunnen teruglezen, het zijn tamelijk intuïtieve overdenkingen over muziek van een afstand, de ene keer iets filosofischer dan de andere. Ik ben duidelijk op zoek naar een taal waarmee ik op mijn fenomeen (als het al een fenomeen is) kan afstemmen. 'Afstemmen', zie je, alweer een metafoor die misschien meer is dan een metafoor.

Kortom, werk aan de winkel. Reacties natuurlijk welkom, maar beschouw mijn blogs zeker ook als reacties op wat ik van mijn vrienden, jullie, al heb gekregen aan ideeën en ervaringen.

 

Niet meer dan een droom - Richard Powers over zwarte musici

Zingen is niet mijn ding, en daarom alleen al identificeer ik me makkelijker met de pianospelende broer in de roman The time of our singing (2003) van Richard Powers. De andere broer, de zanger, is de meest begaafde. Complicatie: de broers zijn zwart. Dat is in notendop de hele roman van 843 bladzijdes die ik las in vertaling. Het boek leek me een uitgelezen kans om een nieuw aspect te verkennen van mijn idee 'muziek van een afstand'. De roman van Powers gaat minder over afstand, althans op het oog, en meer over de tijd. Zeker in de titel van de vertaling, Het zingen van de tijd. Kijk, nu heb je alweer een complicatie minder. Het zijn niet wij die zingen maar de tijd, en die is niet per se zwart.

Powers vind ik een geweldige schrijver omdat hij zo'n interesse heeft in muziek, maar ook omdat hij die steeds weet te koppelen aan andere grote thema's, kunstmatige intelligentie, politiek, klassieke mythes. Omdat hij zelf in zijn jeugd behoorlijk veel muziekonderwijs genoot (inclusief zang), heb je het gevoel dat hij weet waarover hij het heeft. De titels en technische details vliegen je om de oren. Daarnaast is hij voor mij een typische Amerikaan in de zin dat hij niet alleen een brede belangstelling heeft maar deze ook voortdurend uitbreidt. De mens moet de uitdijende kosmos imiteren, een boek moet gaan over de hele twintigste eeuw en over alle levensgebieden. Episch. Het heeft zeker ook te maken met de plaats waar Powers zijn jeugd doorbracht, Bangkok, waar zijn vader een aanstelling had aan de International School. Richard kon ongehinderd zijn eigen weg gaan en kon naar Amerika kijken met de niet-bekrompen blik van een Aziaat en - omdat hij later ook een aantal jaren in Nederland woonde - van een Europeaan.

Misschien is de grootste sprong voor zo'n wereldburger met brede interesse wel het schrijven over de zwarte medemens. Je kunt het nooit goed doen. Zwarten tellen volop mee, maar in de harde realiteit betekent dit dat hun zwart-zijn er niet toe mag doen. Als ze dan weer de strijd aangaan, kunnen ze die nooit winnen en zijn ze veroordeeld tot een bedreigd en tragisch bestaan. Nu vindt Powers de tragedie een zeer aantrekkelijk perspectief. Zie ook zijn roman Orfeo (2014) die ik al besproken heb. Ook over een musicus, een componist, maar een die achtervolgd wordt door de FBI en uiteindelijk niet kan ontsnappen. Volg je dit tragische spoor ook bij een roman over zwarten, dan zeg je eigenlijk dat er voor hen geen toekomst is. Kortom, Powers heeft het zichzelf niet makkelijk gemaakt in zijn epische roman The time of our singing.

Critici zijn in het algemeen lovend over Powers, maar zeggen er wel vaak bij dat hij zijn karakters niet erg uitdiept. Het zijn net geen mensen van vlees en bloed. Hans Bouwman in de Volkskrant in 2004:

'Powers' cerebrale opstelling heeft echter ook nadelen. Zo zijn de personages wel heel nadrukkelijk pionnen in een intellectueel schaakspel, en nauwelijks figuren van vlees en bloed.'

Bij schaakspel denk ik meteen aan zwart en wit. Zou het effect van al die 843 bladzijdes uiteindelijk alleen maar de versterking van zwartwitdenken zijn? Dat zou toch erg jammer zijn. Waarom ik die recensie citeer is omdat het op een onbedoelde, rare manier een bevestiging is van mijn idee dat we hier iets kunnen leren van dat wonderlijke verschijnsel 'muziek van een afstand'. Muziek die zingt, al hebben we er geen echte mensen van vlees en bloed voor nodig, eerder een soort marionetten of schaakstukken.

De roman gaat niet alleen over de zwarte broers, ook over hun ouders. Vlak voor de oorlog ontmoet een gevluchte Joods-Duitse natuurkundige een zwarte vrouw uit Philadelphia. Ze hebben beiden een stevige muzikale opvoeding gehad, en besluiten hun zoons thuisonderwijs te geven en helemaal in de muziek onder te dompelen. Ze hebben daarbij ook een sociaal ideaal voor ogen. Als zwart en wit zo dol op elkaar kunnen zijn, moeten de zoons geen last hebben van hun kleur. Kleur speelt geen rol. En dankzij hun geweldige talent (bij Amerikanen moet dat talent ook altijd meteen volledig ongelimiteerd en superieur zijn) bereiken ze de Juilliard School en kan hun geweldige carrière beginnen.

Tijd voor het tragische moment. Steeds meer komen de broers erachter dat zwart wel degelijk een grote rol speelt in Amerika. Ze krijgen volop erkenning. Maar als Jonah eindelijk een rol aangeboden krijgt in een opera, is het wel De neger. Hier stuiten we dus op een metaverhaal, of op de ontdekking dat we de hele tijd al in een metaverhaal zaten. De opera probeert het verhaal te vertellen dat zwarte mensen te kampen hebben met tegenslagen, maar als ware helden die tegenslagen het hoofd kunnen bieden. Of het tragisch afloopt of juist op een overwinning maakt eigenlijk niet zoveel uit. Zwarten zijn helden, eigenlijk dé helden van Amerika. En de roman van Powers lijkt dat alleen maar te onderstrepen, hoe de roman ook verdergaat.

Jonah weigert de rol. Hij zoekt verder zijn weg in de muziek en in de wereld. Hij vlucht naar Europa en zoekt aansluiting bij de authentieke uitvoeringspraktijk die dan juist in zijn kinderschoenen staat. Zijn voorbeeld voor vertrek uit Amerika was Paul Robeson die in Oost-Europa werd bejubeld als symbool van antikapitalisme. Toch weer een marionet. Jonah is meer op zijn plaats in een zesstemmig koor in West-Europa met oude muziek. Muziek die geschreven is voordat de moderniteit op gang kwam, met zijn romantisering van de held en het ontstaan van rassentegenstellingen. Oude muziek is neutraal, relatief anoniem, uitgevoerd op festivals voor fijnproevers, veilig genoeg voor een zwarte Amerikaan.

Broer Joseph, de ik-figuur in de roman, blijft aanvankelijk in Amerika, wijkt uit naar de populaire muziek in een bar. Later gaat hij ook naar Europa en voegt hij zich als zanger bij het koor van zijn broer. Deze passage is voor mij erg boeiend. Hoe wordt een pianist zanger? Zijn je kwaliteiten als niet-zanger niet juist in het voordeel bij oude muziek? Geen keiharde volle toon, geen vibrato, geen theatraliteit. Op een bepaalde manier dus muziek van een afstand.

Maar het mag niet stilstaan, de roman ging immers over de tijd, de tijd in de zin van tijdperk en van de stromende tijd. Vader David was natuurkundige en gespecialiseerd in quantumtheorie. Hij kon je alles uitleggen over de niet-lineaire beweging van de tijd. In een roman klinken dat soort theorieën al gauw pretentieus, en gelukkig weet Powers het een beetje op de achtergrond te houden. Niettemin: wat bedoelt hij met de tijd in verband met het zingen?

Joseph verwoordt het zo:

'Als onze vader gelijk heeft gehad, dan stroomt de tijd niet, maar is hij. In een dergelijke wereld is alles wat we ooit zullen zijn of al zijn geweest deel van ons huidige ik. En omgekeerd moet ons huidige ik in een dergelijke wereld dat alles omvatten.' (p.822)

Het lijkt erop dat de broers alles moeten doorlopen, alles moeten meemaken, zich alles moeten eigenmaken. Niet alleen hun zwartheid, ook de witheid van hun vader. De tijd is een leerproces waarin het ik alles moet omvatten. Wat expandeert in de Amerikaan is het ik. We begrijpen nu ook waarom Powers wel over de zwarten moest schrijven. Als hij gelooft in de tijd volgens zijn personage, dan moeten Amerikanen zich verdiepen in de zwarten.

Toch zouden we deze roman denkelijk niet goed begrijpen als we alles erin terugvoeren op dat waanzinnige supertalent Richard Powers. Kan zijn dat hij zich overal in verdiept, maar als het hem zelfs niet lukt om echte mensen van vlees en bloed neer te zetten, dan blijven de echte mensen en de echte zwarten weliswaar deel van de wereld, maar komt er nooit een punt waarop je kunt zeggen: de tijd stroomt niet meer, de tijd is er, als een beeld dat alles omvat.

Daarom ben ik geneigd om die tijdsfilosofie een beetje tegen te spreken. Tegenwoordig ben ik iets meer aan het lezen in filosofen die het hebben over de ruimte. Als de tijd er is, en we kunnen de tijd nooit helemaal omvatten, dan komt dat misschien doordat we ons ergens bevinden, in de wereld. De wereld is wat ons omvat, het ik is in die wereld. Misschien schuilt hier ook de diepere betekenis van de allerlaatste bestemming van Joseph. Er was nog een jongere zus, Ruth, ook zwart, die een tijd had meegevochten in het zwarte verzet, van de Black Panthers. Ze verloor haar zwarte man bij een politieincident. Later leidde ze de basisschool van haar moeder waar broer Joseph na zijn omzwervingen ging meedoen als muziekleraar.

We komen aan het slot dus weer uit bij het aloude Griekse ideaal van Aristoteles: je kunt pas een goede burger van je land worden als je in je jeugd muziekopvoeding hebt gehad. Schijnbaar is de muziek op die scholen imperfect, Jonah begrijpt er aanvankelijk maar weinig van. Oké, je hebt het nodig om later de perfectie te zoeken. Maar de school als plaats waar het echte zingen gebeurt?? Hier zien we Powers op zijn best. Hij schrijft hoe de klas zingt onder leiding van Joseph, en hoe onverwacht Jonah binnenkomt en gaat meezingen. En Ruth doet ook mee, met een geïmproviseerde tegenstem:

'Ruths stem sneed door me heen als de dood zelf. Ongeloof, weeklacht: het enige antwoord op zijn hardnekkige hoop. Ik had hetzelfde gevoel als die keer dat ik haar in Philadelphia had horen zingen. Eindeloos doordrongen van haar verlies. Haar stem was ook in deze gebroken toestand mooi genoeg om te bewijzen dat de droom van muziek niets meer was dan dat.' (810)

Muziek is een droom, en daarom zowel meer als minder dan de hoop. Ze kan ook tegenstemmen omvatten, weeklachten, protesten. Droom is de ruimte of, zo je wil, de stilstaande tijd, of misschien ook de stromende. Na 843 bladzijden kun je zeggen: dat had je gedroomd, Powers, dat je zwart kon zijn.